Chernobyl, de grootste man-made ramp ooit

26 april 1986, een ploeg operatoren start met het uitvoeren van een test op reactor 4 van de Chernobyl (Tsjernobyl) kerncentrale. De opzet van de test is erg eenvoudig: kan een generator ervoor zorgen dat de koelinstallatie opnieuw in werking treedt, wanneer de reactor uitvalt. Wat volgt is een aaneenschakeling van foute handelingen, fouten in de bouwkwaliteit en absoluut foute beslissingen. Alles wat fout kan gaan, gaat fout en omstreeks 1hr30 ‘s morgens ontploft de reactor. Het gevolg maakt deel uit van de wereldgeschiedenis: de grootste nucleaire ramp ooit zorgt ervoor dat een continent getroffen wordt door radioactiviteit, een gigantische zone wordt permanent onbewoonbaar en naar schatting meer dan 200.000 mensen laten het leven (rechtstreeks of onrechtstreeks) de door straling.

Een lange tijd maakte de ramp deel uit van geschiedenislessen wereldwijd, in zekere zin want hoewel de catastrofe op zich dramatisch was, was ook het politieke spel er eentje om van te huilen. Gaandeweg verdween de interesse en het besef van de ramp en werd het gewoon een onderwerp tussen de zovelen in onze geschiedenislessen. Tot HBO hun reeks op de wereld lanceerde. Plots werd Chernobyl opnieuw hot news (ik beken dat ik ook een gigantische fan ben van de reeks) en kan Pripjat rekenen op wachtlijsten om het te mogen bezoeken. 

De HBO-reeks is ijzersterk, niet alleen vanwege de ongelofelijk realistische manier waarop het geheel werd vorm gegeven maar eveneens vanwege de kille levenslessen die erin verwerkt zitten. 

Noodzakelijk kwaad

Vandaag de dag klinkt de kreet om af te stappen van het nucleaire steeds luider. De ramp in Oekraïne maakt steevast deel uit van de ontelbare thesissen die de toekomst van kernenergie in vraag stellen. Ook net na de ramp werd reeds opgeroepen om de centrales meteen te sluiten. Er waren te veel onbekende factoren in het spel en de risico’s waren te hoog. Die kreten kwamen bijna per definitie in dovemansoren terecht. De centrale van Chernobyl zelf bleef zelfs tot in het jaar 2000 (je leest het goed, tweeduizend) gewoon operationeel. De betonnen sarcofaag die ze over reactor 4 hadden geplaatst moest maar voldoen. Een groot deel van het land deed beroep op nucleaire energie en het volledig sluiten van de centrale zou een nog grotere menselijke tol eisen. Dankzij Chernobyl werd het wereldwijd en pijnlijk duidelijk dat we ons afhankelijk hadden gemaakt van kernenergie en dat zomaar de stekker eruit trekken geen evidente zaak is.

We zijn nooit voldoende voorbereid

Zelfs na de ontploffing bleven heel wat beleidsmensen het drama ontkennen. Op papier kon de reactor niet ontploffen. Volgens het systeem was de centrale onfeilbaar en in theorie kon dit helemaal niet gebeuren. Toch werden ze keihard met de neus op de feiten gedrukt: het onmogelijke was mogelijk. De levensles die daaruit kon getrokken worden is er eentje die op zowat ieder aspect van het leven van toepassing is. De Amerikanen hebben daar een knappe uitdrukking voor: nobody cares about shit until it hits the fan. Iedere situatie, of het nu om een banaal feit gaat zoals het eten van een broodje of een meer complexe situatie, zoals het samenstellen van een raket, kan gigantisch fout lopen. Helaas lijken we ons nooit echt te bekommeren over wat we moeten doen wanneer het echt fout loopt. Onder het motto “dat gaat met ons niet gebeuren” worden we als maatschappij erg onvoorzichtig, een onvoorzichtigheid die vaak leidt tot desastreuze situaties. De Concorde, de Challenger, … allemaal voorbeelden van situaties die nooit konden voorvallen, totdat ze dat wel deden. Ook in het dagdagelijkse leven is het een onweerlegbaar feit. Een brand, overstroming, inbraak, ongeval, stevige panne, … Het gebeurt altijd met een ander en nooit met onszelf.

We vergeten erg snel

Tot voor de lancering van de TV-reeks was een bezoek aan de regio ook mogelijk. Verschillende touroperators boden pakketten aan en tegen betaling kon je de verlaten stad van Pripyat bezoeken of een kijkje gaan nemen naar de centrale zelf. Je trof er een allegaartje van urbexers, ramptoeristen en mensen met een passie voor verval aan maar het bleef een relatief exclusief iets. De standaard reacties die ze online kregen, wanneer ze hun foto’s online gooiden, was van het genre “waar is dat” waardoor pijnlijk duidelijk werd dat de komende generatie Chernobyl vergeten was. De TV-reeks sloeg in als een bom en ondertussen is de exclusionzone, de afgesloten zone rond de stad en de reactor, een soort van modern pretpark geworden. Aanschuivende rijen van toeristen en ontelbare selfies zijn het resultaat. Helaas nemen heel wat mensen selfies voor de sarcofaag, niet om een herinnering aan het drama te hebben maar eerder omdat ze de plaats kennen van TV. 

Het is dan ook de reden waarom de reeks Chernobyl meteen zo een schot in de roos was. Een mix van de rauwe realiteit van zowel het verleden als die van ons eigen gedrag zorgen voor een keiharde lap rond de oren. Een verdiende lap rond de oren.